Hoe systeemdenken de samenleving verder helpt (of niet)

Denken in systemen

Donella Meadows beschrijft in haar gelijknamige boek het principe van Thinking in Systems. Ze beschrijft daarin hoe belangrijk het is om te beseffen dat alles in verbinding staat met elkaar, en dat je daarom altijd moet blijven uitzoomen. Dit principe vinden we ook terug in de fysica, de chemie, de informatica, de biologie en ook de psychologie (groepsdynamica). Na eeuwen inzoomen op het kleinste, om te achterhalen hoe iets werkt, kwamen sommige wetenschappers er ineens achter dat hierdoor iets wezenlijks verloren ging. Door in te zoomen op het kleinste, raak je namelijk juist de samenhang en de relaties tussen ‘de dingen’ kwijt.

Verschillende perspectieven

Meadows was dus niet de eerste wetenschapper die inzicht kreeg in systeemdenken. Noem het serendipiteit of quantum fysica, maar het is net of de tijd halverwege de vorige eeuw rijp was om dit systeemdenken te ontdekken. Het waren pioniers als Ludwig von Bertallanfy (informatica), Gregory Bateson (ecology of mind), Fredric Vester (ecopolicy game), Ilya Prigogine, Isabelle Stengers (irreversibele thermodynamica) en Humberto Maturana en Francisco Varela (autopoësis).
Ook Jay Forrester wordt overigens een grote rol toegedicht. Hij was de leider van de groep op MIT waar Meadows na haar promotie voor ging werken. Deze groep heeft het computermodel gemaakt dat leidde tot het rapport van de Club van Rome over de grenzen aan de groei. Dat het systeemdenken van die MIT-groep en van Meadows haar oorsprong heeft in technisch denken is duidelijk zichtbaar. Dat maakt het belang ervan en de kracht niet minder.

Van Model naar Werkelijkheid

Thalia Verkade zet het niet voor niets in de titel van haar artikel in de Correspondent, het gaat over het ‘denken’. Het is echter nog steeds een ‘denken’ in de vorm van ‘de map’, oftewel het model, en niet ‘the territory’, oftewel de werkelijkheid. Wanneer je het systeemdenken als een model of een construct benadert, zul je altijd iets van de kracht verliezen.

Manier van kijken en leren

Wat ons juist als samenleving zou helpen, is als we systeemdenken meer als een ongrijpbare werkelijkheid gaan zien. Een manier van kijken en leren, zo je wilt. Zonder dat je direct op zoek moet naar een oplossing of naar een weg van A naar B. En juist dat vinden wij mensen moeilijk. We voelen ons ongemakkelijk als we niet meteen een oplossing hebben of een model kunnen gebruiken. Om zo snel mogelijk van het ongemak af te komen, zoeken we dan weer naar een construct of een model. Maar juist als we blijven zitten in dat ongemak, en als we de rust nemen om waar te nemen hoe het een in verbinding staat met het ander, dan kijken en leren we vanuit het systeem. Dan zien we ineens dat vele groepen mensen of dieren of natuurverschijnselen niet meedoen, terwijl zij wel met het systeem in verbinding staan.

Als het oplossen van problemen op een dieper niveau verbonden is met de waarden en overtuigingen van mensen, maakt het systeemdenken ons er vooral van bewust dat iedereen deel is van systemen of ‘het systeem’. Het wordt dan eerder een bewustzijns tool, een manier om beter zicht te krijgen op onszelf en wat wij doen ‘in de wereld’.

Groepsdynamica en systemisch werk

Tegelijk met de technische ontwikkeling van systeemdenken zoals bij Meadows, is er het spoor van de sociale psychologie (met Kurt Lewin als belangrijke grondlegger) en de fenomenologie (van Edmund Husserl naar Maurice Merleau-Ponty en Henri Bergson). Dit systeemdenken begon met het bestuderen van groepsdynamica, organisatiedynamiek en sociale dynamiek. De ontwikkeling van systeemdenken in het sociale domein ligt bij mensen als Wilfred Bion en Eric Miller (beiden uit de begin dagen van het Engelse Tavistock Institute of Human Relations) en mensen als A.K. Rice in Amerika.

Relatie met natuur

Hiermee is de stap gezet naar kijken naar menselijke, sociale en ecologische relaties. Vanuit systemisch bewustzijn, gevoed door de sociale wetenschappen doen we nu pogingen om onze westerse cultuur ten diepste te begrijpen in hoe destructief ze is (en is geweest) als het gaat om minderheden en andere culturen. Ook kijken we opnieuw naar onze relatie met de natuur, waar we ons sinds enkele eeuwen van hebben vervreemd. We beginnen nu pas de natuur en de niet menselijke anderen ook (echt) als rechthebbende spelers in de wereld te zien. We beginnen heel voorzichtig te experimenteren met wat het betekent om mét de natuur te zijn, in plaats van bóven of tégen de natuur.

Betekeniseconomie

Intussen hebben we als rechtgeaarde liberalen weer een waaier aan beelden en concepten die hier iets van proberen te vatten. Het model van de Social Development Goals, de diverse modellen van Purpose economie of Betekeniseconomie, de Donut economie. Die zijn best mooi allemaal en die proberen ook handvatten aan te reiken. Die hebben we nodig. Maar het is wel raadzaam om in het achterhoofd te houden dat ze een nieuwe ‘map’ (oftewel het model) bieden en niet de ‘territory’ (oftewel de werkelijkheid).

Systeemdenken is niet zonder risico wanneer het vanuit technisch vooruitgangsverlangen wordt ingezet. Vooruitgangsverlangen is diep ingebed in mensen en er komen zelfs revoluties uit voort (om gelijkheid te maken, burgerrechten veilig te stellen en armoede op te heffen).

Vals systeemdenken

Dat mensen rechten hebben en volwaardige levens verdienen staat buiten kijf. Maar systeemdenken kan voor je het weet ook een denken zijn zonder werkelijkheidsgevoel, zonder begrenzing. Bijvoorbeeld dat de planeet niet alles aan kan van wat mensen met haar doen. Wij noemen dat vals systeemdenken, want heel paradoxaal gaat het dan om vooruitgangsdenken, individualisme en nog meer consumptie, dat zich op geen enkele manier laat relativeren.

Als dat de bedoeling is van systeemdenken en het zich via het verder voeden van dit type vooruitgangsdenken doorzet, kunnen we wachten op nog meer dictatoriale politici en dictatoriale regimes die juist het tegenovergestelde doen van systeemdenken, namelijk willekeur en onderdrukking propageren en uitoefenen.